Σκέψεις για τις δραστηριότητες των Πολιτιστικών Συλλόγων.

Του Νίκου Γκαμαλέτσου, Ζωγράφου, Μέλος του Επιμελητηρίου Εικαστικών Τεχνών Ελλάδος.

Από την πείρα μου σαν απλό μέλος και εξ αιτίας της συμμετοχής μου κατά καιρούς στη διοίκηση του Εικαστικού Ομίλου Καρδίτσας αλλά και σε άλλους φορείς, διαπίστωσα ότι το περιεχόμενο των εκδηλώσεων διαφόρων Πολιτιστικών Συλλόγων που δραστηριοποιούνται στο Νομό μας αλλά και Πανελλαδικά, δεν είναι και τόσο εκπολιτιστικό όσο παρουσιάζεται.

Μερικές δε από τις εκδηλώσεις αυτές, δεν μεταφέρουν καθόλου φρέσκο άνεμο. Το αντίθετο μάλιστα θα έλεγα πως η τάση σε μερικούς Συλλόγους είναι να κυριαρχεί και να ενισχύεται το παλιό, το σκοταδιστικό και το οπισθοδρομικό.

Απευθυνόμενος λοιπόν στους πολιτιστικούς Συλλόγους και έχοντας υπ’ όψιν τις παραπάνω επισημάνσεις και ιδιαίτερα εκείνες τις εκδηλώσεις που αφορούν τη λεγόμενη «διαιώνιση και διατήρηση των παραδόσεων της φυλής μας», σας καταθέτω τη δική μου πρόταση και ευελπιστώ στο μέλλον οι απόψεις αυτές να αποτελέσουν αφορμή για γόνιμες πολιτιστικές συζητήσεις. 

1) Σχετικά με το περιεχόμενο της έννοιας του πολιτισμού.
Για μερικούς, πολιτισμός είναι αποκλειστικά η ενασχόληση με πνευματικές και καλλιτεχνικές δραστηριότητες, ενώ για άλλους, είναι επιστήμη και τεχνολογία. Για μένα ο πολιτισμός είναι μια αντιφατική ολότητα που εκφράζει από τη μια τον κυρίαρχο υλικοτεχνικό και πνευματικό πολιτισμό, που είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με την οικονομική του βάση την οποία υπηρετεί και αναπαράγει συνεχώς, και από την άλλη, εκείνον τον πολιτισμό που αναπτύσσεται σε αντίθετη κατεύθυνση από αυτόν και τον αμφισβητεί συνεχώς. Επειδή ο πολιτισμός είναι αποκλειστικά ένα κοινωνικό φαινόμενο - άρα ιστορικό, που ας σημειωθεί εμφανίζεται σε καθορισμένες κοινωνικές συνθήκες,- θα πρέπει τις αιτίες του να τις αναζητήσουμε στους αντικειμενικούς όρους που τον αναδεικνύουν κάθε φορά και όχι σε εξωγενείς παράγοντες. 

Κάθε νέος πολιτισμός, ακριβώς επειδή προκύπτει από τα σπλάχνα του παλιότερου πολιτισμού, περιέχει τις παλιές παραδόσεις, τα ήθη και έθιμα κλπ. Όμως όλες οι παραδόσεις που κληρονομούμε δεν συντελούν στην πρόοδο, δεν μας εκπολιτίζουν. Ο νέος πολιτισμός μερικές φορές διατηρεί κάποια από τα αρνητικά στοιχεία των παραδόσεων, ενώ μερικές φορές διατηρεί όλα τα αρνητικά στοιχεία αυτών. Το να επιχειρούν κάποιοι σήμερα να συντηρούν μορφές κοινωνικής έκφρασης ενός αγροτο-ποιμενικού πολιτισμού σε συνθήκες που δεν υπάρχουν πια, ή να θέλουν σκόπιμα μέσα από διάφορες εκδηλώσεις να προβάλουν π.χ. την αρχαιολατρία, την βυζαντινολατρία κλπ το μόνο σίγουρο που πετυχαίνουν είναι να προετοιμάζουν το έδαφος ενός επικίνδυνου εθνοκεντρικού πολιτισμού και μιας παράλογης προγονολατρείας. Και φυσικά, δεν αναφέρομαι σε εκείνες τις περιπτώσεις που διάφοροι σύλλογοι ασχολούνται με την επιστημονική έρευνα για τη διάσωση της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, αλλά για εκείνες που αναβιώνουν τις σκουριασμένες για την εποχή μας, «τύπου ταλιμπάν», θρησκευτικές λατρείες και έθιμα. Αλλά και για άλλες δραστηριότητες στον τομέα της τέχνης που αναπαράγουν τις παλιές φόρμες που είναι ταυτισμένες με λατρευτικά και εικονολατρικά στοιχεία. Και αν σε μια δεδομένη ιστορική περίοδο αυτές δικαιολογημένα διαιώνιζαν την κυριαρχία του θρησκευτικού κατεστημένου μιας αλλοτινής εποχής, στη σημερινή εποχή συμβάλουν και εξυπηρετούν με τον τρόπο τους στην αποχαύνωση του λαού μας. 

Τώρα, σε ότι αφορά αυτούς που καυχώνται πως πολιτισμός είναι το να ασχολείται κανείς με τη διατήρηση των παραδόσεων «της φυλής μας» και πως η δραστηριότητά τους αυτή αναπτύσσει τον πολιτισμό προς την σωστή κατεύθυνση, αυτό είναι ένα ζήτημα πραγματικό και όχι υποκειμενικό, που κατά τη γνώμη μου πρέπει να ερευνηθεί σε βάθος και ξεχωριστά για κάθε μια περίπτωση. Μπορεί κάποιοι που δραστηριοποιούνται στους Πολιτιστικούς Συλλόγους να έχουν αγνές προθέσεις. Όμως, οι προθέσεις και τα κίνητρα δεν πρέπει να μας ενδιαφέρουν, αλλά οι επιπτώσεις και τα αποτελέσματα των πράξεων τους, στην ίδια μας τη ζωή. Εννοείται ότι είναι άλλο πράγμα η συμμετοχή μας π.χ. σε χορευτικούς συλλόγους παραδοσιακών χορών. Αυτή τη δραστηριότητα θα πρέπει να τη βλέπουμε ποικιλοτρόπως π.χ. σαν μια χορευτική δραστηριότητα άσκησης, χαράς, καλλιτεχνικής απασχόλησης ή και ανάδειξης πτυχών μιας περασμένης λαϊκής έκφρασης, ενταγμένης πάντα σε ένα κατάλληλο πλαίσιο παρουσίασης. Ποτέ όμως μονοδιάστατα. Δηλαδή σαν μια αποκλειστικά μοναδική χορευτική ή πολιτιστική πρόταση.

2) Για τον ιστορικό χαρακτήρα των καλλιτεχνικών αξιών.
Οι καλλιτεχνικές μορφές έκφρασης, αλλά και τα ήθη και έθιμα δεν παραμένουν αμετάβλητα στον χώρο και τον χρόνο. Ακολουθούν τον Ηρακλείτειο νόμο «Τα πάντα ρεί, τα πάντα κινεί και ουδέν παγίως μένει». Πρόκειται λοιπόν για μια καθαρά φιλοσοφική αντίληψη της διαδικασίας αυτών των μεταβολών. 

Η εμμονή στο παρελθόν, δηλαδή στα παλιά ήθη και έθιμα καθώς και στην τέχνη που υπηρετούσε καλλιτεχνικά αυτό το παρελθόν, είναι κοινωνικός και καλλιτεχνικός συντηρητισμός. Στον καλλιτεχνικό τομέα που μας ενδιαφέρει, δημιουργεί την αυταπάτη ότι οι παλιές μορφές έκφρασης μπορούν να υπηρετήσουν την εποχή μας με τον ίδιο τρόπο όπως την υπηρετούσαν και παλιά.

Από την άλλη πλευρά, όσοι επιχειρούν να παρουσιάσουν τις παλιές μορφές και αξίες σαν αιώνιες και άφθαρτες, ή όσοι επιχειρούν να τις μετασχηματίσουν για να διαιωνίσουν σήμερα τους ίδιους σκοπούς με αυτούς που υπηρετούσαν εκείνη την εποχή που γεννήθηκαν, καλλιεργούν την εσφαλμένη εντύπωση ότι τα πράγματα στη ζωή παραμένουν αιώνια στον χρόνο, ότι δεν αλλάζουν τα πράγματα στη ζωή, ότι δεν μεταβάλλονται.
Καλλιεργούν μ’ αυτόν τον τρόπο τη συντηρητική άποψη αλλά και την ψευδαίσθηση, ότι υπάρχουν κάποιες σταθερές αξίες που κινούνται ανεξάρτητες μέσα στον χώρο και τον χρόνο. Σαν να ήταν αυτές οι ίδιες μια εντελώς ανεξάρτητη οντότητα, που λειτουργεί αιωνίως και από μόνη της μέσα στην ιστορία, χωρίς ποτέ αυτή -η οντότητα- να γίνει ιστορική.

3) Να ενθαρρύνουμε και να ενισχύουμε τα νέα καλλιτεχνικά ρεύματα.

Για να το πετύχουμε αυτό, θα πρέπει να γνωρίζουμε την τεχνική, δηλαδή τη μαστοριά της κατασκευής των προηγούμενων πολιτισμών, καθώς και τον τρόπο που οι προγονοί μας ενέτασσαν τις παλιές μορφές έκφρασης που κληρονομούσαν στις απαιτήσεις της εποχής τους προκειμένου να φτιάξουμε νέες. Θα πρέπει επίσης να γνωρίζουμε τα υλικά κατασκευής των, καθώς και τη δυνατότητα σύζευξης αυτών των υλικών με τα σύγχρονα, τα παρόντα. Τέλος θα πρέπει να ασχολούμαστε κυρίως με νέες, σύγχρονες πολιτιστικές δραστηριότητες (χορευτικές, μουσικές, εικαστικές, θεατρικές κλπ) που διαθέτουν πρωτοτυπία, εφευρετικότητα και τόλμη. 

Σε ότι αφορά τα αξιολογικά κριτήρια –ερωτήματα που μπορούν να μας βοηθήσουν στις κατευθύνσεις μας είναι: Με ποια αισθητικά κριτήρια θα εξοπλίζεται ο νέος πολιτισμός έτσι ώστε από τη μια να δρα σε αντιθετική κατεύθυνση από τον κυρίαρχο και από την άλλη να είναι σε θέση να μας εκπολιτίζει; Ποιος ωφελείται κάθε φορά από τη διαιώνιση των λεγόμενων «παραδόσεων της φυλής μας» και γιατί επιμένουν μερικοί πως αυτό είναι πολιτισμός; Ποια η στάση μας απέναντί τους; Ποιες από τις λεγόμενες καλλιτεχνικές παραδόσεις και ποιες από τις σύγχρονες προτάσεις που κατατίθενται εξυπηρετούν τις σύγχρονες πολιτιστικές ανάγκες του λαού μας και ποιες όχι; 

Στις συνθήκες που ζούμε και όπως ζούμε, από τη Σουηδία μέχρι την Ταϊλάνδη και από την Αφρική μέχρι τον Καναδά, η παγκοσμιοποιημένη οικονομία με την αντίστοιχα κυρίαρχη οικονομικά υποκουλτούρα, μας σερβίρει παντού το ίδιο ζαχαρωμένο καταναλωτικό της υποπροϊόν, που καταλήγει στη βρώση του ένας εφιάλτης. Η άρνηση σ’ αυτό το προϊόν, δεν γίνεται με την υιοθέτηση των οπισθοδρομικών και σκοταδιστικών πολιτιστικών αξιών μιας περασμένης εποχής, ούτε και με την απόρριψη κάθε παλιάς μορφής έκφρασης ή την υιοθέτηση μιας οποιασδήποτε μορφής που πλασάρεται ως νέα.

Στους Πολιτιστικούς Συλλόγους λοιπόν, πέφτει ένα βαρύ φορτίο αλλά τους ανοίγεται και ένα λαμπρό μέλλον, γιατί τα μέλη τους μέσα σ΄ αυτούς μπορούν να ξεδιπλώσουν όλες τις πρωτοτυπίες και ανησυχίες τους για το παρόν και το μέλλον. Επομένως από την επιλογή και τον χαρακτήρα των εκδηλώσεων τους, θα ενισχύσουν αντικειμενικά την πρόοδο ή την οπισθοδρόμηση.