Τι είναι Πολιτισμός;

Γράφει ο Νίκος Γκαμαλέτσος.

(Απόσπασμα από το άρθρο αναφορικά με το περιεχόμενο της έννοιας ¨Πολιτισμός¨).

Για μερικούς, πολιτισμός είναι αποκλειστικά η ενασχόληση με πνευματικές και καλλιτεχνικές δραστηριότητες, ενώ για άλλους, είναι επιστήμη και τεχνολογία. 

Για μένα, ο πολιτισμός είναι μια αντιφατική ολότητα που εκφράζει από τη μια τον κυρίαρχο υλικοτεχνικό και πνευματικό πολιτισμό, ό οποίος είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με την οικονομική βάση την οποία στηρίζει και αναπαράγει συνεχώς, και από την άλλη, εκείνον τον πολιτισμό που αναπτύσσεται σε αντίθετη κατεύθυνση από αυτόν και τον αμφισβητεί συνεχώς. Γενικά ισχύει ο κανόνας πως, η κάθε φορά κυρίαρχη οικονομικά τάξη επιβάλλει τους δικούς της κανόνες στην αισθητική, άρα μας επιβάλλει και τη δική της κουλτούρα. Επειδή ο πολιτισμός είναι αποκλειστικά ένα κοινωνικό-οικονομικό φαινόμενο, άρα ιστορικό, δηλαδή εμφανίζεται σε καθορισμένες κοινωνικές συνθήκες, θα πρέπει τις αιτίες του να τις αναζητήσουμε στους αντικειμενικούς όρους που τον αναδεικνύουν κάθε φορά και όχι σε εξωγενείς παράγοντες. 

Κάθε νέος πολιτισμός, ακριβώς επειδή προκύπτει από τα σπλάχνα του παλιότερου πολιτισμού, περιέχει τις παλιές παραδόσεις, τα ήθη και έθιμα κλπ. Όμως όλες οι παραδόσεις που κληρονομούμε δεν συντελούν στην πρόοδο, δεν μας εκπολιτίζουν. Ο νέος πολιτισμός μερικές φορές διατηρεί κάποια από τα αρνητικά στοιχεία των παραδόσεων, ενώ μερικές φορές διατηρεί όλα τα αρνητικά στοιχεία αυτών. Το να επιχειρούν κάποιοι σήμερα να συντηρούν μορφές κοινωνικής έκφρασης ενός αγροτο-ποιμενικού πολιτισμού σε συνθήκες που δεν υπάρχουν πια, ή να θέλουν σκόπιμα μέσα από διάφορες εκδηλώσεις να προβάλουν π.χ. την αρχαιολατρία, την βυζαντινολατρία κλπ το μόνο σίγουρο που πετυχαίνουν είναι να προετοιμάζουν το έδαφος ενός επικίνδυνου εθνοκεντρικού πολιτισμού και μιας παράλογης προγονολατρείας. Και φυσικά, δεν αναφέρομαι σε όσους ασχολούνται με την επιστημονική έρευνα για τη διάσωση της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, αλλά για εκείνους που αναβιώνουν τις σκουριασμένες για την εποχή μας, «τύπου ταλιμπάν», θρησκευτικές λατρείες και έθιμα. Αλλά και για άλλες δραστηριότητες στον τομέα της τέχνης που αναπαράγουν τις παλιές φόρμες ταυτισμένες με λατρευτικά και εικονολατρικά στοιχεία. Και αν σε μια δεδομένη ιστορική περίοδο αυτές δικαιολογημένα διαιώνιζαν την κυριαρχία του θρησκευτικού κατεστημένου μιας αλλοτινής εποχής, στη σημερινή εποχή μόνο οικονομικά συμφέροντα υπηρετούν.

Τώρα, σε ότι αφορά αυτούς που καυχώνται πως πολιτισμός είναι να ασχολείται κανείς με τη διατήρηση των παραδόσεων «της φυλής μας» και πως η δραστηριότητά τους αυτή αναπτύσσει τον πολιτισμό προς την σωστή κατεύθυνση, αυτό είναι ένα ζήτημα πραγματικό και όχι υποκειμενικό το οποίο θα πρέπει να εξετάζεται ξεχωριστά για κάθε μια περίπτωση. Εννοείται ότι είναι άλλο πράγμα η συμμετοχή μας σε παραδοσιακά χορευτικά συγκροτήματα.

Αυτή τη δραστηριότητα θα πρέπει να τη βλέπουμε ποικιλοτρόπως, π.χ. σαν μια χορευτική δραστηριότητα άσκησης, χαράς, ή και ανάδειξης πτυχών μιας περασμένης λαϊκής έκφρασης, ενταγμένης πάντα σε ένα κατάλληλο πλαίσιο παρουσίασης. Ποτέ όμως μονοδιάστατα. Δηλαδή σαν μια αποκλειστικά μοναδική πολιτιστική πρόταση. Από την άλλη, δεν πρέπει να δίνουμε σημασία στις προθέσεις, ή τα κίνητρα των ατόμων που ασχολούνται με τις καλλιτεχνικές δράσεις, αλλά να εξετάζουμε τις επιπτώσεις των παραγόμενων καλλιτεχνικών προϊόντων τους στην ίδια μας τη ζωή.

Τι πρέπει να κάνουμε;
Απάντηση: Να ενθαρρύνουμε και να ενισχύουμε τα νέα καλλιτεχνικά ρεύματα.

Για να το πετύχουμε αυτό θα πρέπει να γνωρίζουμε την ¨ποιητική¨, δηλαδή τη μαστοριά της κατασκευής των προηγούμενων καλλιτεχνικών μορφών έκφρασης, αλλά και τον τρόπο που καλλιτέχνες ενέτασσαν τις παλιές μορφές έκφρασης που κληρονομούσαν, στις απαιτήσεις της εποχής τους προκειμένου να δημιουργήσουν νέες. Θα πρέπει επίσης να γνωρίζουμε και τα υλικά κατασκευής τους, την λεγόμενη «πρώτη ύλη», καθώς και τη δυνατότητα σύζευξης αυτών των υλικών με τα σύγχρονα, τα παρόντα. Τέλος θα πρέπει να ασχολούμαστε κυρίως με νέες, σύγχρονες πολιτιστικές δραστηριότητες (χορευτικές, μουσικές, εικαστικές, θεατρικές κλπ) που διαθέτουν πρωτοτυπία, εφευρετικότητα και τόλμη. 

Σε ότι αφορά τα αξιολογικά κριτήρια, τα ερωτήματα που μπορούν να μας βοηθήσουν στις κατευθύνσεις μας είναι: Με ποια αισθητικά κριτήρια θα εξοπλίζεται ο νέος πολιτισμός έτσι ώστε από τη μια να δρα σε αντιθετική κατεύθυνση από τον παρωχημένο κυρίαρχο, και από την άλλη να είναι σε θέση να μας εκπολιτίζει; Σε σχέση με την προγονολατρεία, να θέσουμε το ερώτημα ποιος ωφελείται κάθε φορά από την αναπαραγωγή των ειδωλολατρικών εθίμων της «φυλής» μας και γιατί επιμένουν μερικοί πως αυτό είναι πολιτισμός; Ποια η στάση μας απέναντί τους; Ποιες από τις λεγόμενες καλλιτεχνικές παραδόσεις και ποιες από τις σύγχρονες προτάσεις που κατατίθενται εξυπηρετούν τις σύγχρονες πολιτιστικές ανάγκες του λαού μας και ποιες όχι;

Δυστυχώς, τα πράγματα σήμερα γίνονται ακόμα πιο δύσκολα γιατί στις συνθήκες που ζούμε και όπως ζούμε, από τη Σουηδία μέχρι την Ταϊλάνδη και από την Αφρική μέχρι τον Καναδά, η παγκοσμιοποιημένη οικονομία με την αντίστοιχα κυρίαρχη οικονομικά υποκουλτούρα, μας σερβίρει παντού το ίδιο ζαχαρωμένο καταναλωτικό της υποπροϊόν, που καταλήγει στη βρώση του ένας εφιάλτης. Η άρνηση σ’ αυτό το προϊόν δεν γίνεται με την υιοθέτηση των οπισθοδρομικών και σκοταδιστικών πολιτιστικών αξιών μιας περασμένης εποχής, ούτε και με την απόρριψη κάθε παλιάς μορφής έκφρασης ή την υιοθέτηση μιας οποιασδήποτε μορφής που πλασάρεται ως νέα.

Η χώρα μας διαθέτει πλούσια πολιτιστική κληρονομιά. Κοιτώντας όμως στο πιο μακρινό ή ακόμα και στο πιο κοντινό παρελθόν, διαπιστώνει κανείς πως στον τομέα των γραμμάτων και τεχνών φτάναμε πάντοτε στον κολοφώνα της δόξας, όταν ο λαός μας στόχευσε σε υψηλά ιδανικά και αξίες. Οι εκπλήρωση αυτών των στόχων μας οδηγούσε πάντα από το αναχρονιστικό παρελθόν στο προοδευτικό παρόν. Ωστόσο, η έκρηξη και η δημιουργική άνθιση των νέων καλλιτεχνικών αξιών προϋπόθετε και τη διαλεκτική αφαίρεση, δηλαδή τη βασανιστική διαδικασία απόρριψης και ενσωμάτωσης των παλαιών και νέων καλλιτεχνικών αξιών σε εντελώς νέα βάση. Θα ήταν περιττό να τονίσω ότι στο βαθμό που απουσίαζαν τα ιδανικά, όπως τώρα, αναπόφευκτα μεταπίπταμε στην παρακμή.

Οι σύγχρονοι δημιουργοί, στοχεύοντας σε υψηλά ιδανικά και αξίες, αναλαμβάνουν ένα βαρύ φορτίο. Μονάχα ξεδιπλώνοντας μοναδικές και πρωτότυπες προτάσεις θα κατακτήσουν τα απάτητα μονοπάτια της τέχνης. Θα παραδώσουν έτσι σε μας, αλλά και στους ίδιους, ένα λαμπρό καλλιτεχνικό παρόν αλλά και ένα ελπιδοφόρο μέλλον.